ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΑΓΧΩΔΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ

Ψ

ΨΥΧΟΔΥΝΑΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ :

Το άγχος στις ποικίλες μορφές της έκφρασής του, συνυφαίνεται κατά κανόνα με μιαν απωθημένη επιθυμία και είναι θεραπεύσιμο δια της ερμηνευτικής ψυχαναλυτικής παρέμβασης. Ο Φροϋντ αρχικά διέκρινε την αμιγή αγχώδη νεύρωση ή <<ενεστώσα νεύρωση>> από την φοβική νεύρωση ή <<αγχώδη υστερία>>, όπως την ονόμαζε. Η πρώτη ( ενεστώσα νεύρωση) θεωρείται ότι οφείλεται σε μια συσσώρευση λιβιδινικής διέγερσης, η οποία μεταμορφώνεται άμεσα σε συμπτώματα ( βιωματικά και νευροφυτικά), χωρίς ψυχική μεσολάβηση. Στην φοβική νεύρωση το άγχος επενδύεται δευτερογενώς σε ένα υποκατάστατο αντικείμενο Η υποκατάσταση είναι μια συμβολική ψυχική διεργασία, μια μετάθεση της πρωτογενούς τραυματικής εμπειρίας, μια αφήγηση που οργανώνουν οι φάσεις της ψυχοσυναισθηματικής εξέλιξης*

και ο εκάστοτε συνδυασμός των μηχανισμών άμυνας.* Η Γενετική υπόθεση υποστηρίζει ότι όλα ανεξαιρέτως τα άτομα περνούν από συγκεκριμένα στάδια κατά τη διάρκεια της εξέλιξής τους. Το κάθε στάδιο χαρακτηρίζεται από το μέρος του σώματος το οποίο χρησιμοποιείται σαν ερωτογενής ζώνη για να ικανοποιήσει το σεξουαλικό ένστικτο. Η ελλειμματική ή υπερβολική ικανοποίηση του σεξουαλικού ενστίκτου προκαλεί την καθήλωση της σεξουαλικής ψυχικής ενέργειας (Libido) στο στάδιο αυτό και την παρεμπόδιση της ομαλής εξέλιξης του ατόμου στα επόμενα στάδια. Έτσι η λιβιδινική καθήλωση θα προκαλέσει την παλινδρόμηση στο στάδιο που έγινε η καθήλωση σε κάθε περίπτωση που το άτομο θα βιώσει ψυχοπιεστικές καταστάσεις. Διακρίνουμε έτσι τα κάτωθι πέντε στάδια : 1) Το στοματικό στάδιο : Περιλαμβάνει τους 18 πρώτους μήνες της ζωής. Σ’αυτό ερωτογενής περιοχή είναι το στόμα. Το παιδί αρέσκεται να θηλάζει, να πιπιλίζει, να γεύεται, να καταπίνει και γενικά να τοποθετεί κάθε είδους αντικείμενα στο στόμα. 2) Το πρωκτικό στάδιο : Διαρκεί από το 1ο μέχρι το 3ο έτος και αντιστοιχεί στην χρονική περίοδο που γίνεται από τους γονείς η εκπαίδευση του παιδιού στον έλεγχο των σφιγκτήρων του. Το παιδί αντλεί ευχαρίστηση από το να κατακρατεί τα κόπρανά του ή από το να τα προσφέρει υπό μορφή δώρου στον γονέα. 3) Το φαλλικό στάδιο : Διαρκεί από το 3ο μέχρι το τέλος του 5ου έτους. Σ’αυτό η ερωτογενής περιοχή εντοπίζεται στα γεννητικά όργανα. Στο στάδιο αυτό εμφανίζεται ερωτογόνος προσκόλληση του παιδιού στον ετερόφυλο γονέα και επιθετικά αισθήματα απέναντι στον ομόφυλο γονέα ( ο οποίος θεωρείται αντίπαλος στις επιθυμίες αποκλειστικής κατοχής του αντικειμένου αγάπης). Η προσκόλληση των αγοριών στην μητέρα τους ονομάστηκε από τον Φρόϋντ Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ενώ η αντίστοιχη προσκόλληση των κοριτσιών στον πατέρα τους ονομάστηκε σύμπλεγμα της Ηλέκτρας. Τα πιο πάνω συμπλέγματα λύνονται τελικά με την ταύτιση με τον γονέα του ίδιου φύλου. ( άγχος του ευνουχισμού-φθόνος του πέους).

Εάν μια φοβία συνιστά κατά κάποιο τρόπο τον προσωπικό μύθο του νευρωσικού υποκειμένου, η αγχώδης νεύρωση είναι η έλλειψη μύθου (non-fiction).

Στην ολοκληρωμένη μορφή της θεωρίας του, όπως την διατυπώνει μετά το 1920, ( Ερμηνευτική των ονείρων,Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής) κυρίως ανάγει το άγχος σε πρόβλημα επιτυχούς ή ανεπιτυχούς παρέμβασης των αμυντικών μηχανισμών του Εγώ προ των εσωτερικών καταστάσεων κινδύνου : το άγχος, δηλαδή, είναι ένα <<σήμα>>που εκπέμπει το Υπερεγώ(***Δομική θεωρία) οσάκις απαράδεκτα στοιχεία απειλούν να εισβάλλουν στο Συνειδητό πεδίο, προερχόμενα από την δομική υπόσταση <<Εκείνο>> (Ες). Τα στοιχεία αυτά είναι είναι σεξουαλικής ή επιθετικής τάξης, συνεπάγονται το ενδεχόμενο τιμωρίας ή απώλειας του <<αντικειμένου αγάπης>> και δεν αποκτούν ψυχαναλυτικό ενδιαφέρον παρά μόνο όταν προσλάβουν τον χαρακτήρα μιας ιδεοληψίας, μιας ψυχαναγκαστικής τελετουργίας, μιας υστερικής παράλυσης είτε μιας φοβίας.

Σύμφωνα με την ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΒΑΘΟΥΣ του Carl Gustav Jung όταν τα αρχέτυπα, οι εσωτερικές κλίσεις και τα άλλα στοιχεία που βρίσκονται στο ασυνείδητο δεν βρουν τρόπο να εξελιχθούν, παραμένουν πρωτόγονα και αδιαφοροποίητα και έτσι ασκούν βλαπτική επίδραση στην προσωπικότητα. Σύντομα εμφανίζονται συμπτώματα που εμποδίζουν την προσωπικότητα ν’αναπτύξει μηχανισμούς προσαρμογής στην πραγματικότητα και έτσι εμφανίζεται η νεύρωση.

ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

Η Karen Horney (1885-1952), απέρριψε την άρνηση του Φρόϋντ να δεχτεί την σημαντική επίδραση της κοινωνίας πάνω στο άτομο και στην διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και αμφισβήτησε την άποψη που αντιμετώπιζε το άτομο σαν ζώο που οδηγείται από τα ένστικτά του. Πιστεύει ότι βασική αρχή της συμπεριφοράς δεν είναι το σεξ ή η επιθετικότητα ( έρως και θάνατος), αλλά η ανάγκη για ασφάλεια. Αν το μικρό παιδί δεν πάρει από το περιβάλλον του αυτό το αίσθημα ασφάλειας, θα αναπτύξει ένα βασικό άγχος που θα το αναγκάσει να ζητάει συνεχώς επιβεβαίωση από τους άλλους. Αυτή η επίμονη επιθυμία του θα οδηγήσει σε υποταγή, αυξημένη επιθετικότητα ή απομόνωση. Οι νευρώσεις ξεκινούν σαν αποτέλεσμα των προσπαθειών ενός ατόμου να ξεφύγει από το βασικό άγχος, που δημιουργείται από την απομόνωση και την απελπισία του πραγματικού εαυτού. Ο νευρωτικός διαλέγει συνήθως πλευρές του πολιτισμού που γενικά θαυμάζονται, κι έπειτα τις εξυψώνει σε προσωπικούς στόχους. Η Horney επινόησε την ιδέα πως κάθε νεύρωση έχει εθνικό χαρακτήρα ( υπάρχει ιταλική, γαλλική ,γερμανική, ελληνική νεύρωση κ.λ.π.). Στον Harry Stack Sullivan ( 1892-1949), βρήκε ένα πιστό οπαδό για τις ιδέες της. Ο Sullivan είναι ο δημιουργός της θεωρίας της αλληλοεπίδρασης, σύμφωνα με την οποία, η ανθρώπινη προσωπικότητα αποτελεί συνολικό προϊόν των διαπροσωπικών σχέσεων. Η αιτία της νεύρωσης κατά τον Sullivan έχει τη βάση της στην βρεφική ηλικία. Αν το άτομο που φροντίζει το βρέφος είναι συνέχεια αγχωμένο ή θυμωμένο ή συναισθηματικά αναστατωμένο ή αποδιοργανωμένο, τα δυσάρεστα αυτά συναισθήματα θα μεταβιβαστούν πιθανότατα στο βρέφος.

Ο Erich Fromm (1900-1980), ψυχολόγος και κοινωνιολόγος, όταν το 1933 μετανάστευσε σαν πολιτικός εξόριστος στις ΗΠΑ, γνώρισε και συνδέθηκε με τoν H.S.Sullivan και την Horney. Στην αρχή συμφωνούσε απόλυτα με τις πολιτισμικές απόψεις τους, όμως αργότερα ανακάλυψε πως οι ψυχοθεραπευτικές συνταγές τους δεν είχαν αποτέλεσμα γιατί δεν μπορούσαν να θεραπεύσουν τον πολιτισμό, παρά μόνο το άτομο. Ο Fromm προσπάθησε να καλύψει αυτό το κενό γράφοντας βιβλία που αναλύουν τα άσχημα της κοινωνίας και δίνουν ψυχοκοινωνιολογικές κατευθύνσεις για την θεραπεία τους. Πίστευε ότι αν ο ψυχοθεραπευτής συμπαραταχθεί με την κοινωνία, τότε θα προσαρμόσει το άτομο και θα διοχετεύσει τις υποσυνείδητες παρορμήσεις του στο πλαίσιο της κοινωνικής ευπρέπειας. Γι’αυτό και η επίσημη ψυχοθεραπεία στερείται ακεραιότητας και γίνεται χρήσιμο εργαλείο στα χέρια της γραφειοκρατίας διαφόρων οργανισμών και οποιασδήποτε υπηρεσίας στηρίζεται στην υποβολή και τον έλεγχο της συμπεριφοράς. (βλ.πλύση εγκεφάλου και πολιτικοί αντιφρονούντες στην πρώην Σοβιετική Ένωση). Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρέπει να αναμιχθεί άμεσα στην πολιτική ζωή, αλλά ότι οφείλει να βοηθήσει το άτομο να απαλλαγεί από τις κοινωνικές εξαρτήσεις του, να απελευθερωθεί ακόμη και από το μίσος που μπορεί να τρέφει γι’αυτές τις εξαρτήσεις (αφού το μίσος λειτουργεί σαν τροχοπέδη στην όλη πορεία του). Από την ψυχοκοινωνιολογική άποψη, οι διαταραχές και τα συμπτώματα που ταλαιπωρούν τον ασθενή, καθώς και οι ασυνείδητοι παράγοντες που κρύβονται από πίσω, δεν είναι απλά ψυχολογικοί. Στηρίζονται σ’ολόκληρη τη διάταξη των σχέσεών του με τους άλλους ανθρώπους και, ειδικότερα, στους θεσμούς που υπαγορεύουν αυτές τις σχέσεις: τους κανόνες επικοινωνίας, όπως εφαρμόζονται από την την πολιτιστική παράδοση ή την ομάδα. Εδώ εμπερικλείονται και οι συμβάσεις της γλώσσας και των νόμων, της ηθικής και της αισθητικής, του κατεστημένου ρόλου και ταυτότητας, της κοσμολογίας, φιλοσοφίας και της θρησκείας. Και τούτο γιατί, είναι όλο μαζί το κοινωνικό σύμπλεγμα που δημιουργεί στο άτομο την αντίληψη που έχει για τον εαυτό του, την κατάσταση της συνείδησής του, την αίσθηση της ύπαρξής του.

Ο Fromm πίστευε ότι ο άνθρωπος κυριαρχείται από δύο είδη αναγκών : τις βιόλογικές ανάγκες ( πείνα, δίψα κ.λ.π.) και τις κοινωνικές ανάγκες. Οι πιο σημαντικές απ’αυτές τις κοινωνικές ανάγκες είναι : 1) η ανάγκη του ατόμου να επικοινωνήσει με άλλα άτομα, 2) η ανάγκη του να βελτιωθεί και να τελειοποιηθεί, 3) η ανάγκη του να ανήκει σε μια ομάδα, 4) η ανάγκη να νιώθει ότι έχει μια ξεχωριστή προσωπικότητα και 5) η ανάγκη του να έχει μια κοσμοθεωρία, δηλαδή ένα φιλοσοφικό πλαίσιο για να κατανοεί τον κόσμο. Το κάθε άτομο στην προσπάθειά του να προσαρμοστεί μέσα στην κοινωνία υιοθετεί ένα κοινωνικό τύπο πιστεύοντας ότι έτσι θα δώσει λύση στο πρόβλημα της μοναξιάς του. Αυτό οδηγεί συνήθως στις διάφορες μορφές του μη παραγωγικού κοινωνικού τύπου που είναι : 1) ο υποτακτικός τύπος τον οποίο χαρακτηρίζει ο συμβιβασμός και η καταπίεση που ασκούν οι άλλοι πάνω του, 2) ο εκμεταλλευτής, ο οπίος αναζητά την ασφάλεια μέσα από την άπληστη συγκέντρωση του χρήματος, 3) ο σαδιστής, 4) ο μαζοχιστής και 5) ο αυτόματος τύπος , ο οποίος εκτελεί απλά τις διαταγές του κοινωνικού συστήματος. Υγιής κοινωνικός τύπος είναι μόνο αυτός της παραγωγικής αγάπης, ο οποίος είναι πολύ σπάνιος και δημιουργείται μέσα από μια διαλεκτική σχέση του ατόμου με την κοινωνία.

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Η συμπεριφορική θεωρία ισχυρίζεται ότι οι φοβικές και αγχώδεις διαταραχές είναι απλές εξαρτημένες (μαθημένες) συμπεριφορές σε ειδικά περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Στην απλούστερή του μορφή, ένα οντογενετικά αγχογόνο ερέθισμα που φυσιολογικά προκαλεί αντίδραση φυγής, ζευγαρώνει μ’ένα ουδέτερο ερέθισμα και αποκτά έτσι τις ιδιότητες του αγχογόνου, προκαλώντας αντίδραση αποφυγής, παρόμοια με αυτή που προκαλεί το αρχικό ερέθισμα ( πίνακας !). Σύμφωνα με την κλασική παυλοβιανή θεωρία, το εξαρτημένο αγχογόνο ερέθισμα βαθμιαία τείνει να εξαφανισθεί αν δεν ενισχύεται περιοδικά. Ωστόσο, το φοβικό σύμπτωμα δεν φαίνεται να παρουσιάζει αυτή τη βαθμιαία απόσβεση και μπορεί να διατηρείται για χρόνια χωρίς καμία, εμφανή τουλάχιστον, ενίσχυση. Η θεωρία της συντελεστικής μάθησης (operant) επιχειρεί να ερμηνεύσει αυτό το φαινόμενο. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, το άγχος είναι μια ενόρμηση που κινητοποιεί τον οργανισμό να κάνει ό,τι μπορεί για να προλάβει την επώδυνη επίδραση. Από το σύνολο των συμπεριφορών που διαθέτει, ο οργανισμός μαθαίνει ότι μερικές ενέργειες του δίνουν τη δυνατότητα να αποφύγει το ερέθισμα που εκλύει άγχος. Αυτή η συμπεριφορά αποφυγής παραμένει σταθερά για μεγάλο διάστημα ως αποτέλεσμα της ενίσχυσης που λαμβάνει από την ικανότητά του να περιορίζει την επώδυνη δραστηριότητα. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει στις φοβίες όπου η αποφυγή από το φοβογόνο αντικείμενο προστατεύει το άτομο από το άγχος. Είναι δυνατόν οι δύο τρόποι ( κλασική και συντελεστική) να μπορούν να συνδιαστούν: έτσι, ένα ουδέτερο ερέθισμα μπορεί να συνδιαστεί άμεσα με ένα φοβογόνο και να αποκτήσει ιδιότητες φοβογόνου ερεθίσματος,που αν συνδιαστεί τυχαία, μέσω μηχανισμών συνυελεστικής μάθησης θα ενισχυθείή πρώτη μαθηση.

Η θεωρία εξάλλου της κοινωνικής μάθησης του Bandura προσέθεσε πρόσθεσε ένα νέο πρότυπο με μεγαλύτερη εμβέλεια ερμηνείας των ψυχικών διαταραχών. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή το άτομο μαθαίνει μια εσωτερική αντίδραση στο άγχος, μιμούμενο τις αντιδράσεις των γονιών στις αγχώδεις καταστάσεις. Αυτή η εσωτερική υφίσταται μια νοητική επεξεργασία (συμβολοποίηση, γνωσιακή οργάνωση) και οδηγεί σε κάποια συμπεριφορά που για το συγκεκριμένο άτομο έχει αγχομειωτικές ιδιότητες και άρα ενισχύει το αρχικό μιμητικό ερέθισμα.

ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Γνωσιακά, το άγχος ορίζεται ως μια συγκίνηση που βασίζεται στην εκτίμηση ενός κινδύνου ή απειλής, που έχει έδρα τον κόσμο, στόχο τον <<εαυτό>> και με συνέπειες που είναι δυνατόν να εκδηλωθούν άμεσα ή μελλοντικά. Το εαν η απειλή είναι αντικειμενικά παρούσα δεν είναι καθοριστικό στοιχείο για τη βίωση του άγχους, αλλά ο τρόπος με τον οποίο οι νοητικές ή γνωσιακές του λειτουργίες θα επεξεργαστούν τα ερεθίσματα και θα προδιαγράψουν το είδος των συνακολούθων απαντήσεων. Οι άνθρωποι θα εμπειραθούν άγχος, αν πιστέψουν ότι απειλούνται και ταυτόχρονα αισθάνονται ανεπαρκείς στην αντιμετώπιση της απειλής. Είναι επομένως η ερμηνεία ή παρερμηνεία μιας κατάστασης που είναι απαραίτητη για τη βίωση του άγχους. Η θέση αυτή είναι συνεπής με τη βασική γνωσιακή αρχή κατά την οποία ο τρόπος με τον οπίο οι άνθρωποι δομούν νοητικά την πραγματικότητα, ασκεί καθοριστικό ρόλο στην συμπεριφορά τους, μια αρχή που απηχεί το πνεύμα της Επικτητικής ρήσης << δεν είναι τα πράγματα που ενοχλούν τους ανθρώπους, αλλά οι ιδέες των ανθρώπων για τα πράγματα>>. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει , από την φύση τους οι άνθρωποι είναι προικοδοτημένοι με συστήματα συναγερμού που δίνουν τη δυνατότητα εντόπισης και αντιμετώπισης του κινδύνου. Σύμφωνα με τη γνωσιακή άποψη, το παθολογικό άγχος αντανακλά δυσλειτουργία στο σύστημα συναγερμού που εισάγει και τερματίζει τις απαντήσεις του ατόμου στον κίνδυνο, επιβάλλοντας την επικράτηση δυσπροσαρμοστικών έναντι λειτουργικότερων μηχανισμών. Η δυσλειτουργία του συστήματος συναγερμού αποδίδεται στην παρουσία δυσπροσαρμοστικών νοητικών (γνωσιακών) δραστηριοτήτων, μέσα από τις οποίες το άτομο αντιλαμβάνεται τον κόσμο σαν άκρως επικίνδυνο ή/και τον εαυτό του σαν άκρως ευάλωτο.

Η αύξηση και η πτώση των επιπέδων άγχους, αλλά και η ποιοτική διακύμανσή του, αντανακλούν μια συνεχή νοητική διεργασία με τη διαπλοκή των νοητικών αυτών δραστηριοτήρων, στις οπίες περιγράφονται τα σχήματα, οι διεργασίες και οι τρέχουσες σκέψεις.

Σχήματα

Οι αγχώδεις διαταραχές είναι αποτέλεσμα της ύπαρξης ενός αποταμιευμένου και δυσλειτουργικού σώματος γνώσης τα <<σχήματα>>, με βάση την οποία καταγράφεται και αξιολογείται η εμπειρία. Ένα δυσλειτουργικό σχήμα που <<χαρτογραφεί>> τον κόσμο σαν άκρως επικίνδυνο και /ή τον εαυτό σαν υπερβολικά αδύναμο, καθιστά το άτομο ευάλωτο στην εκδήλωση των αγχωδών διαταραχών μέσα από την επιλεκτική επεξεργασία των πληροφοριών που επιβάλλει. Το πως δημιουργούνται τα σχήματα αυτά δεν είναι γνωστό, αλλά η συμβολή πρώιμων μαθησιακών μηχανισμών θεωρείται πολύ πιθανή.

Διεργασίες

Τα, σε λανθάνουσα συνήθως κατάσταση, δυσπροσαρμοστικά σχήματα ενεργοποιούνται με την ευκαιρία κάποιου συμβάντος και με βάση τη δομή και το περιεχόμενό τους προβαίνουν στην επιλεκτική ή προκατειλημμένη επεξεργασία των τρεχουσών εμπειριών. Το άτομο εστιάζεται περισσότερο σε εκείνα τα χαρακτηριστικά του ερεθίσματος που εμπεριέχουν την αίσθηση της απειλής (επιλεκτικός εστιασμός). Ταυτόχρονα η απειλή μεγενθύνεται ενώ υποτιμάται η ικανότητα του ατόμου να αντιμετωπίσει τις καταστάσεις αυτές (καταστροφοποίηση).

Τρέχουσες αυτόματες σκέψεις

Νοητικές δραστηριότητες που παράγονται ή είναι προϊόντα ενεργοποίησης των δυσπροσαρμοστικών σχημάτων καθώς επεξεργάζονται την τρέχουσα εμπειρία και την επερχόμενη απειλή. Όταν το άτομο έλθει σε επαφή με ένα δυνητικά επικίνδυνο ερέθισμα, συνήθως δημιουργούνται αυτόματα σκέψεις ή εκτιμήσεις που αναφέρονται : Στις πιθανότητες και στο βαθμό βλάβης (πρωτογενείς εκτιμήσεις), αλλά και στην ικανότητα του ατόμου να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο μόνος ή και με την βοήθεια τρίτων.Ο βαθμός άγχους είναι ευθέως ανάλογος των πρωτογενών και αντιστρόφως ανάλογος των δευτερογενών εκτιμήσεων.

Η ΥΠΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Ένα κίνημα, που γεννήθηκε και ξεκίνησε μέσα από τη φιλοσοφία και στη συνέχεια διείσδυσε κι αποτέλεσε μια από τις πιο σημαντικές σχολές της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής στον τομέα της ψυχοθεραπείας, είναι ο υπαρξισμός. Ο υπαρξισμός δεν είναι καινούργιο κίνημα, αλλά έχει μια ισχυρή προϊστορία, που ξεκινά πολύ πριν από τον Jean Paul Sartre (1905-1980)και τον Albert Camus. Σαν πιο επιφανείς προδρόμους μπορούμε να αναφέρουμε τον Δανό Soren Kierkegaard (1813-1855 ), που έδωσε μεγάλο βάρος στο “άγχος της ύπαρξης”, τον Nietzsche, τον Dostojevsky και τον Bergson. Επίσης στους φιλοσόφους που σχετίζονται με το υπαρξιστικό μοντέλο δεν θα πρέπει να λησμονηθούν ο Γερμανός φιλόσοφος Edmund Husserl (1859-1938), που θεωρείται ο ιδρυτής της φαινομενολογίας, και ο μαθητής του , επίσης Γερμανός, Martin Heidegger (1889-1976).

Εκτός από τους φιλοσόφους, πολλοί ψυχίατροι και ψυχολόγοι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην δημιουργία και ανάπτυξη της υπαρξιακής θεωρίας και θεραπείας. Ανάμεσα στους πρώτους αναφέρουμε τους Ludwig Binswanger, Medard Boss και Victor Frankl, ενώ ανάμεσα στους δεύτερους τους Rollo May και Paul Tilich.Ο υπαρξισμός λοιπόν πρωτοεμφανίστηκε στην Ευρώπη και γρήγορα διαδόθηκε στην Αμερική όπου αναμείχθηκε με τοπικές παραδόσεις και απετέλεσε τον κορμό της Ανθρωπιστικής ψυχολογίας που εμφανίστηκε την δεκαετία του ’60 και του κινήματος για το Ανθρώπινο Δυναμικό ( Human Potential Mouvment ).

Ο υπαρξισμός δεν δέχεται την εφαρμογή της αρχής της αιτιότητας, που χρησιμοποιείται στις φυσικές επιστήμες, στην ψυχολογία. Δεν υπάρχουν σχέσεις αιτίου αποτελέσματος στην ανθρώπινη ύπαρξη. Κάτι που συνέβη σ’έναν άνθρωπο, όταν ήταν παιδί, δεν αποτελεί την αιτία της κατοπινής συμπεριφοράς του ως ενήλικα.Ο Ντέϊβ Πέλζερ, ένας Αμερικανός συγγραφέας που έπεσε για αρκετά χρόνια θύμα οικογενειακής κακοποίησης, στον επίλογο του βιβλίου του “Ένα παιδί που το έλεγαν αυτό” (εκδόσεις Διόπτρα), όπου διηγείται την τραγική ιστορία του, γράφει : << Είμαι ευλογημένος από τον Θεό. Οι δοκιμασίες του παρελθόντος μου έδωσαν τεράστια εσωτερική δύναμη. Προσαρμόστηκα γρήγορα και έμαθα πως να επιζώ στις δύσκολες καταστάσεις. Έμαθα το μυστικό των εσωτερικών κινήτρων. Οι εμπειρίες μου με έκαναν να αποκτήσω μια διαφορετική άποψη για τη ζωή, μια άποψη που άλλοι δεν γνωρίζουν ποτέ. Εκτιμώ απεριόριστα πράγματα που άλλοι θεωρούν αυτονόητα..>>.

Οι άνθρωποι μπορούν να επηρεάσουν τα τραύματα της παιδικής ηλικίας, να ανακαλύψουν ένα καινούργιο κόσμο, μια νέα ζωή. Αν ο άνθρωπος δεν μπορεί να αποτρέψει μια αρρώστια, μια συμφορά που αντιμετωπίζει, μπορεί όμως να αλλάξει τη στάση του απέναντι σ’αυτές δίνοντάς τους νόημα. Το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν απελπίζονται εξαιτίας του πόνου τους, αλλά όταν αμφιβάλλουν για το αν ο πόνος τους έχει νόημα, αποδεικνύεται από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης στο Άουσβιτς και στο Νταχάου. Ο Frakl, αναφέρει ότι έγκειται στην ελευθερία του καθενός φυλακισμένου να αποφασίσει τι στάση θα κρατήσει απέναντι σ’αυτές τις συνθήκες, (αγγέλου ή γουρουνιού). Ο Νίτσε γράφει : << Αυτός που ξέρει το “γιατί” στη ζωή θα υπερπηδήσει και κάθε εμπόδιο και για το “πως”>>.

Επίσης, η υπαρξιακή ψυχολογία, εκτός από την αιτιότητα, απορρίπτει και τον θετικισμό, τον ντετερμινισμό και τον υλισμό. Θεωρεί ότι η ψυχολογία δε μοιάζει με τις άλλες επιστήμες και γι’αυτό χρειάζεται να εφαρμόζει την δική της μέθοδο που είναι η φαινομενολογική ανάλυση και να στηρίζεται στις δικές της αρχές, όπως είναι η ύπαρξη μέσα στον κόσμο, η ελευθερία, η υπευθυνότητα, η αυτοϋπέρβαση και άλλες που προέρχονται από την οντολογία του Heidegger. Η υπαρξιακή ψυχολογία δε δέχεται ότι κάτι βρίσκεται πίσω από τα φαινόμενα, γεγονότα, που τα εξηγεί και αιτιολογεί την εμφάνισή τους. Απορρίπτει ερμηνείες της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως το ασυνείδητο, την φυσική ενέργεια, τα ένστικτα, τις ορμές, τα αρχέτυπα, γιατί θεωρεί ότι τα φαινόμενα της ανθρώπινης συμπεριφοράς πρέπει να εξετάζονται άμεσα, όπως ακριβώς παρουσιάζονται. Δεν είναι δευτερεύουσας σημασίας, ούτε κρύβουν κάτι άλλο. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο υπαρξισμός αντιτάσσεται στον δυϊσμό του υποκειμένου (μυαλό) και του αντικειμένου (σώμα, περιβάλλον) και υποστηρίζει την Ενότητα του ατόμου μέσα στον κόσμο. Όταν οι άνθρωποι μεταχειρίζονται σαν αντικείμενα και αντιμετωπίζουν και οι ίδιοι τους εαυτούς τους σαν αντικείμενα, καθώς αφήνουν τους άλλους να τους χρησιμοποιούν, να τους εκμευαλλεύονται, να τους ελέγχουν, δεν ζουν ανθρώπινα. Αλλά ο άνθρωπος είναι ελεύθερος και μόνο αυτός είναι υπεύθυνος για την ύπαρξή του. Το κοινωνικό περιβάλλον, η κληρονομικότητα, οι ενστικτικές ορμές μπορούν να περιορίσουν την ελέυθερη δράση του ατόμου όχι όμως και τη δυνατότητα να επιλέξει μια στάση προς αυτές τις συνθήκες. Κατά την υπαρξιακή ψυχολογία ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται από μια ενεργητική κι όχι παθητική στάση απέναντι στη ζωή, που είναι μια συνεχής σειρά αποφάσεων. Ο άνθρωπος αδιάκοπα επιλέγει μεταξύ του να προχωρήσει μπροστά προς το άγνωστο μέλλον ή να πάει προς τα πίσω προς τη γνωστή ρουτίνα και το εύκολα προβλεπόμενο παρελθόν. Εαν ο άνθρωπος επιλέξει να προχωρήσει προς το μέλλον θα βιώσει το υπαρξιακό άγχος, εαν επιλέξει το status quo θα βιώσει την υπαρξιακή ενοχή ( αίσθημα χαμένων ευκαιριών). Αυθεντικότητα για τους υπαρξιστές σημαίνει να αποδεχθεί κανείς την πιο πάνω επώδυνη κατ’ασταση και να βρεί το θάρρος (από το αίσθημα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας) να αντιμετωπίσει το υπαρξιακό άγχος και να υιοθετήσει την στάση του ατόμου που κοιτάζει το μέλλον. Ο άνθρωπος που θέλει να ξεφύγει από την αναγκαιότητα να κάνει υπεύθυνες επιλογές, ζει μια μη αυθεντική μη πραγματική ζωή, καταφεύγοντας στη νεύρωση και την ψύχωση. Αμφιβάλλει για τον εαυτό του, για τις εμπειρίες του, την ύπαρξή του, τις δυνατότητές του και αρχίζει να αποξενώνεται από τον εαυτό του και από τους άλλους, δημιουργώντας ένα ενδόμυχο σύστημα αυταπάτης και μαγικής σημασίας.

Σύμφωνα με τη Λογοθεραπεία, μια έκφραση υπαρξιακής θεραπείας, ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς σκοπό , χωρίς νόημα στη ζωή του. Πολλές ψυχικές διαταραχές παράγονται από την κρίση των νοημάτων και την μη επιτυχή αντικατάστασή τους. Το χάσμα μεταξύ του τι είμαι και του τι μπορώ ή θέλω να είμαι, είναι έμφυτο στην ανθρώπινη ύπαρξη, επομένως η ένταση, που πηγάζει απ’αυτό το χάσμα, συντελεί στην καλή ψυχική υγεία (ψυχικός τόνος-μυϊκός τόνος) και πνευματική ευτυχία του ανθρώπου, γιατί τον προσανατολίζει σε συγκεκριμένες αξίες και στο προσωπικό του νόημα, που πρέπει να εκπληρωθεί.

GESTALT ΘΕΩΡΙΑ ή ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ

Ονομάστηκε έτσι από το γερμανικό “Γκεστάλτ” που σημαίνει “συνολική μορφή”. Γεννήθηκε σαν αντίδραση στις ορθόδοξες ψυχαναλυτικές μεθόδους της Ψυχανάλυσης (όπως και η Ροτζεριανή), σε συνδιασμό με το υπαρξιστικό και φαινομενολογικό κίνημα της εποχής του μεσοπολέμου. Ιδρυτής αυτής της θεωρίας είναι ο Γερμανοεβραίος Frederic (Fritz) Perls (1883-1970).

Ο Perls παρουσίασε το μοντέλο του το 1952 και ίδρυσε μαζί με τη γυναίκα του και άλλους συνεργάτες το πρώτο Ινστιτούτο Ολιστικής (συστημικής, οργανισμικής) ψυχοθεραπείας στη Νέα Υόρκη. Ο Perls δυστυχώς δεν έχει παρουσιάσει μια συλλογική θεωρία για την προσωπικότητα και την ανθρώπινη ψυχοπαθολογία, με αποτέλεσμα οι μελετητές του ν’αναγκάζονται να ανατρέχουν σε σημειώσεις, διαλέξεις και συνεντεύξεις για να σχηματίσουν μια εικόνα των απόψεών του.

Η Gestalt δέχεται ότι το άτομο ελέγχει τη συμπεριφορά του, στηριζόμενο στη συγκρότηση των εμπειριών του σ’ένα σύνολο, και στην οργάνωση της αντίληψής του ως όλο. Η κακή οργάνωση αυτής της αντιληπτικής ολότητας προκαλεί την ψυχική διαταραχή. Ως ανθρωπιστής και υπαρξιστής, υποστήριξε ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του καλός, ότι τείνει στην αυτοπραγμάτωση, ότι κρύβει μέσα του δημιουργικές δυνάμεις που χρειάζονται την κατάλληλη ευκαιρία για να εκδηλωθούν, ότι ακολουθεί μια σειρά από στόχους στη ζωή. Εξαιτίας της δημιουργικής του φύσης, η χαμηλή δραστηριότητα επιφέρει κατάθλιψη και αγχώδεις διαταραχές. Γενικά οποιαδήποτε κατάσταση εμποδίζει την εξωτερίκευση των θετικών συναισθημάτων, οδηγεί σε φόβους, άγχος, παραμόρφωση της πραγματικότητας, αποξένωση από το φυσικό περιβάλλον, αίσθημα κατωτερότητας, ανία, παγωνιά, ενευρισμό, έλλειψη αυθορμητισμού, και επέρχεται έτσι η ψυχική διαταραχή.