KAΤΑΘΛΙΨΗ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ

Η αυτοκτονία αποτελεί την πιο σοβαρή επείγουσα κατάσταση στην ψυχιατρική. Η πρόληψη και η πρόβλεψή της αποτελούν ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα της κλινικής πρακτικής και της έρευνας, καθώς δεν έχει ακόμα εντοπισθεί με ακρίβεια μια «αυτοκτονική συμπεριφορά». Η αυτοκτονία μπορεί να αποτελέσει την τραγική κατάληξη της κατάθλιψης (περισσότερο από 15%) και άλλων σοβαρών ψυχιατρικών διαταραχών όπως η σχιζοφρένεια, αλλά μπορεί να παρουσιαστεί και σε πιο «ελαφριές» παθολογίες, όπως στις αγχώδεις η να αποτελέσει ένα κίνδυνο στις κρίσιμες και μεταβατικές φάσεις της ζωής ( εφηβεία, γεροντική ηλικία ). Το ιδιαίτερα ανησυχητικό στην αυτοκτονία συνίσταται στην πανταχού παρουσία της (μπορεί να πλήξει οποιονδήποτε), στην εγκάρσια κατανομή, τόσο κοινωνικο-γεωγραφική ( μπορεί να παρουσιαστεί σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και τις κουλτούρες), όσο και νοσογραφική ( σε κάθε παθολογία), καθώς και στο απρόβλεπτό της. Όλοι συνήθως δοκιμάζουμε έκπληξη διαβάζοντας ότι κάποιος που γνωρίζαμε αυτοκτόνησε ή ότι έκανε απόπειρα. Η κοινή αντίδραση σ΄αυτές τις περιπτώσεις είναι η αμηχανία και το ξάφνιασμα (δε θα μπορούσα ποτέ να το φανταστώ)...

Ας παραθέσουμε τώρα μερικά στοιχεία. Στις δυτικές χώρες η αυτοκτονία αντιπροσωπεύει το 1% των θανάτων. Σύμφωνα με πρόσφατες εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΟΜS), κάθε χρόνο αυτοκτονούν περίπου 800.000 άτομα. Για τους εφήβους η αυτοκτονία αποτελεί την δεύτερη αιτία θανάτου και για τους ηλικιωμένους την ένατη. Αυτό είναι κατανοητό,γιατί οποιοδήποτε ψυχοπιεστικό γεγονός σ’αυτές τις δύο φάσεις, που συνήθως χαρακτηρίζονται από ανωριμότητα ή ευαλωτότητα, βιώνεται με μεγαλύτερη ένταση. Στην Ευρώπη, η υψηλότερη συχνότητα αυτοκτονιών παρατηρείται στις Σκανδιναβικές χώρες και στην Αυστρία. Πρώτη χώρα στην αύξηση των αυτοκτονιών είναι η Ιαπωνία με 33.000 περιστατικών το χρόνο, έναντι 20.000 της προηγούμενης δεκαετίας. Στο τελευταίο παγκόσμιο ψυχιατρικό συνέδριο αναφέρθηκε ότι οι πλειοψηφία των αυτόχειρων Ιαπώνων ήταν άρρενες, μέσης ηλικίας, που έχασαν τη δουλειά τους, κάτι που θεωρείται αβάσταχτο στην τοπική κουλτούρα.

Όλες οι έρευνες συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι τα στρεσσογόνα γεγονότα (life events) διαδραματίζουν ένα καθοριστικό ρόλο στην αυτοκτονική συμπεριφορά. Μεταξύ αυτών των γεγονότων το σημαντικότερο είναι οι απώλειες, τόσο αγαπημένων προσώπων, όσο και εργασίας, κατοικίας, κοινωνικής θέσης, οικονομικής κατάστασης, αλλά και απώλεια ιδανικών ή προσωπικού νοήματος.

Η καταθλιπτική συμπτωματολογία που συνδέεται με την αυτοκτονικότητα περιλαμβάνει: αισθήματα απελπισίας και αδιεξόδου, ιδέες υποτίμησης, αναξιότητας και απαισιοδοξίας, διαταραχές του ύπνου, μείωση των ενδιαφερόντων, παραμέληση του εαυτού, κοινωνική απομόνωση, αισθήματα εχθρικότητας. Τα συνηθέστερα χαρακτηριστικά του καταθλιπτικού που αυτοκτονεί είναι : άνδρας, ώριμης ηλικίας, χωρισμένος, χήρος, διαζευγμένος ή άγαμος, ζει μόνος, έχει πραγματοποιήσει απόπειρα στο παρελθόν, έχει πρώιμη εμπειρία γονεϊκής στέρησης, δεν έχει καλή συνεργασιμότητα στη θεραπεία, λαμβάνει ανεπαρκείς δόσεις αντικαταθλιπτικών φαρμάκων. Η ιδιαίτερα χαμηλή τιμή του κύριου μεταβολίτη της σεροτονίνης στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό (ΕΝΥ) και η αυξημένη στάθμη της κορτιζόλης του πλάσματος έχουν συσχετισθεί με αυτοκτονικές συμπεριφορές.

Άλλο σημαντικό ρόλο έχουν οι προδιαθεσικοί παράγοντες. Εννοούμε με αυτόν τον όρο ένα μεγάλο φάσμα καταστάσεων, που μπορούν να προδιαθέτουν το άτομο να χάσει τελείως την ελπίδα και τη φυσιολογική επιθυμία για ζωή. Οι ψυχοπαθολογικές διαταραχές αφορούν κατά κύριο λόγο την κατάθλιψη σε όλες τις κλινικές παραλλαγές : το μείζων καταθλιπτικό επεισόδιο, με ή χωρίς ψυχωσικά στοιχεία, τη διπολική διαταραχή, αλλά και την αντιδραστική κατάθλιψη, τη δυσθυμία, την κυκλοθυμία και τα καταθλιπτικά ισοδύναμα ( συμπτώματα ή συμπεριφορές που δεν χαρακτηρίζονται άμεσα καταθλιπτικά, αλλά υποθάλπουν μια διαταραχή της διάθεσης, όπως ορισμένα ιδεοψυχαναγκαστικά συπτώματα ή μερικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας). Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και οι οργανικές παθολογίες, ειδικά οι χρόνιες εκφυλιστικές και αναπηρικές, που αποστερούν στο άτομο την αυτονομία, αυξάνουν τον κίνδυνο αυτοκτονίας.Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας είναι ένας άλλος προδιαθεσικός παράγοντας: μεθοριακές, λεγόμενες προσωπικότητες (borderline), που χαρακτηρίζονται από παρορμητικότητα, αστάθεια και μη ανοχή στις απογοητεύσεις και κατάχρηση ουσιών , αντικοινωνικές ή οιστριονικές προσωπικότητες, που τείνουν να δραματοποιούν και να μεγενθύνουν τις συναισθηματικές τους καταστάσεις. Γενικά η ύπαρξη μιας διαταραχής της προσωπικότητας, μπορεί να αποτελέσει ένα παράγοντα ελάττωσης της αυτοεκτίμησης, σε κάποιες φάσεις της ζωής, προδιαθέτοντας έτσι στην αυτοκτονία.

Γενετικές μελέτες υποστηρίζουν τη γενετική μεταβίβαση της αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς, προσδιοριζόμενη από ένα πολυγονιδιακό μοντέλο ή μέσω μιας βιοχημικής προδιάθεσης του ατόμου και αφορά κυρίως την αδυναμία ελέγχου της παρορμητικής συμπεριφοράς.

Στο εσωτερικό των αυτοκτονικών συμπεριφορών, πρέπει να διακρίνουμε την απόπειρα αυτοκτονίας, θεωρούμενη πιο συχνή στον γυναικείο πληθυσμό (ενώ η επιτυχής αυτοκτονία είναι πιο συχνή στους άντρες), και την αποτυχημένη αυτοκτονία, που αναφέρεται σε μια σοβαρή απόπειρα που δεν ολοκληρώθηκε, αλλά που μπορούσε να έχει επιτυχία. Τέλος ονομάζονται παρα-αυτοκτονικές συμπεριφορές, όλες οι ενέργειες που περιέχουν μια ασυνείδητη ή λανθάνουσα επιθυμία θανάτου. Συνήθως εκδηλώνονται με την αναζήτηση του κινδύνου και τις θανατηφόρες προκλήσεις (επικίνδυνη οδήγηση, κατάχρηση ουσιών, extrem sports κ.λ.π.). Αν λάβουμε υπ’όψη και αυτές τις κατηγορίες αυτοκτονικής συμπεριφοράς,κατανοούμε ότι το θέμα έχει μεγαλύτερη βαρύτητα και εξάπλωση, απ’όσο συνήθως πιστεύουμε!

Τα αιτία του φαινομένου , είναι τόσο βαθιά και πολυάριθμα, τόσο στενά συνδεδεμένα με τη συναισθηματική ζωή, που είναι δύσκολο να φανταστούμε μια πρόληψη για όλες τις περιπτώσεις. Μπορούμε, όμως, να να επέμβουμε σε όλες τις γνωστές παραμέτρους, που συνδέονται με το πρόβλημα : απώλειες, στρεσσογόνα γεγονότα, μοναξιά, ανεργία, οικονομικά αδιέξοδα, συνύπαρξη ψυχιατρικών και οργανικών παθήσεων, κρίσιμες φάσεις της ζωής, όπως η εφηβεία, η λοχεία και το γήρας. Η έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία της κατάθλιψης μπορεί να μειώσει σημαντικά την επίπτωση των αυτοκτονιών. Οι μη ψυχίατροι θεράποντες θα πρέπει να μπορούν να διαγνώσουν την κατάθλιψη και μην υποτιμούν ποτέ την απελπισία, την αίσθηση του κενού και την απειλή (εκφρασμένη ή μη) του πάσχοντα να «δώσει ένα τέλος».