ΥΠΕΡΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ : ΕΝΑΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΛΥΤΡΩΣΗ

Mέχρι πρόσφατα η πνευματική ζωή αποτελούσε αντικείμενο ενασχόλησης των θρησκειών, των μεταφυσικών φιλοσοφιών και των διαφόρων εσωτερικών συστημάτων, ανατολικής κυρίως προέλευσης. Ο διχασμός γνώσης και αξιών οδήγησε την επιστήμη σε μια αποκλειστικά τεχνοκρατική-μηχανιστική αντίληψη του κόσμου, με αποτέλεσμα την απάνθρωπη αναλγησία μπροστά στις τραγικές συνέπειες των εφαρμογών της. Από την άλλη, οι οργανωμένες θρησκείες στέκονται συχνά εμπόδιο στην επιστημονική εξέλιξη, που την αντιμετωπίζουν με καχυποψία, ενώ ισχυρίζονται ότι κατέχουν την απόλυτη αλήθεια στα πνευματικά ζητήματα. Τις τελευταίες δεκαετίες προωθείται με δύναμη μια βαθιά αλλαγή στη φιλοσοφία της επιστήμης, που διευρύνει τους ορίζοντές της και επαναπροσδιορίζει τους στόχους της. Πολλές από τις έννοιες που μέχρι τώρα θεωρούνταν ότι ήταν αποκλειστική περιουσία των θρησκειών, σήμερα έχουν αποκτήσει φυσιοκρατικό χαρακτήρα, δηλαδή βρίσκονται μέσα στη δικαιοδοσία της επιστημονικής έρευνας. Βρίσκεται σε εξέλιξη στη Δύση η δημιουργία μιας ολοκληρωμένης συστηματικής και εμπειρικά δομημένης γενικής ψυχολογίας, που περιλαμβάνει τα βάθη, αλλά και τα ύψη της ανθρώπινης φύσης. Το ανθρωπιστικό πρότυπο της ψυχικής υγείας δεν είναι πια ο μέσος, νευρωτικά προσαρμοσμένος άνθρωπος, αλλά ο ολοκληρωμένος, αυτοπραγματωμένος ή εξατομικευμένος άνθρωπος. Αυτό το είδος του ανθρώπου έχει ενεργοποιήσει και αναπτύξει όλες τις πλευρές του σε μέγιστο βαθμό ( συμπεριλαμβανομένης και της πνευματικής του διάστασης) και έχει εναρμονιστεί με το σύμπαν.

Η Υπερπροσωπική ψυχολογία ανήκει στο μεγάλο φάσμα της Ανθρωπιστικής ψυχολογίας ( Humanistic Psychology), που έχει καθιερωθεί πλέον σαν μια εναλλακτική δυνατότητα απέναντι στην “αντικειμενική” συμπεριφορική (μηχανομορφική) ψυχολογία και στον ορθόδοξο φροϋδισμό. Ο A.Maslow υποστηρίζει ότι η νέα αυτή τάση στην ψυχολογία αποτελεί μια επανάσταση, με την ίδια έννοια που έκαναν επαναστάσεις ο Γαλιλαίος, ο Δαρβίνος, ο Φρόϋντ και ο Μαρξ, δηλαδή εισάγοντας νέους τρόπους αντίληψης και σκέψης, νέες εικόνες του ανθρώπου και της κοινωνίας, νέες συλλήψεις της ηθικής και των αξιών. Σαν “τρίτη δύναμη” στη σύγχρονη ψυχολογία ενδιαφέρεται για θέματα που έχουν περιορισμένη θέση στις υπάρχουσες θεωρίες και συστήματα, π.χ. αγάπη, δημιουργικότητα, ύπαρξη, γίγνεσθαι, παιχνίδι, αυθορμητισμός, αυτονομία, υπευθυνότητα, νόημα, δικαιοσύνη, υπερβατική εμπειρία, έκσταση, αυτοπραγμάτωση και άλλα σχετικά θέματα. Αυτή η προσέγγιση εκφράζεται στα κείμενα ψυχολόγων και ψυχιάτρων όπως οι G.Allport, A.Angyal, R.Assagioli, J.Bugental, L.Binswanger, M.Boss, V.Frankl, E.Fromm, K.Goldstein, K.Horney H.Hartmann, W.James, R.Laing, R.May A.Maslow, J.Moreno, C.Moustakas, G.Μurphy, F.Perls, C.Rogers, P.Tillich, K. Wilber και πολλών άλλων, καθώς και σε ορισμένα από τα κείμενα των C.Jung, A.Adler και των υπαρξιακών φαινομενολόγων.

Ο Μaslow διακρίνει τρεις τομείς ή επίπεδα σ’αυτή τη Γενική Ψυχολογία :

α) Την ψυχολογία «Ε», που αναφέρεται στην ψυχολογία των ελλείψεων και των παθολογικών καταστάσεων.

β) Την ψυχολογία «Γ» ( του γίγνεσθαι), που ασχολείται με την πορεία της ανάπτυξης των δυνατοτήτων του ατόμου, προς το τρίτο επίπεδο.

γ) Την ψυχολογία «Υ» ( της ύπαρξης), που μελετά τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά των αυτοπραγματωμένων ανθρώπων που εκλαμβάνονται ως το ιδανικό ψυχικό πρότυπο. Κατ’ουσίαν η ψυχολογία «Υ» είναι διαπροσωπική και Υπερπροσωπική καθ’όσον ο ολοκληρωμένος άνθρωπος έχει διευρύνει τα όρια της ατομικής του συνείδησης , ώστε να ταυτίζεται με τον Όλο. Αυτή η κατάσταση ονομάζεται « Κοσμική Συνείδηση» ή « Υπέρτατη Ταύτιση», και τον συνδέει με ένα κόσμο που βρίσκεται πέρα από τον συμβατικό χωρόχρονο. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες που επιβεβαιώνουν πως ένας τέτοιος τύπος εμπειρίας ή γνώσης βρίσκεται στο κέντρο κάθε μεγάλης θρησκείας, τον Ινδουισμό, τον Ταοϊσμό, τον Βουδισμό, τον Χριστιανισμό, τον Ισλαμισμό και τον Ιουδαϊσμό. Έτσι, μπορούμε να μιλήσουμε δικαιολογημένα για την «υπερβατική ενότητα των θρησκειών». Η υπερπροσωπική ψυχολογία επιβεβαίωσε πως χωρίς το διατομικό και το υπερβατικό γινόμαστε άρρωστοι, βίαιοι, μηδενιστές και απαθείς. Ο άνθρωπος χρειάζεται κάτι “μεγαλύτερο από τον ίδιο” για να νοιώθει δέος απέναντί του και να του αφοσιώνεται με μια καινούργια νατουραλιστική, εμπειρική και όχι αναγκαστικά εκκλησιαστική έννοια, όπως περιέγραψαν περίφημα o H.Thoreau, o W.Whitman, o William James και ο John Dewey.

Η ψυχαναλυτική θεωρία και ο συμπεριφορισμός ανήκουν στο πρώτο βασικό επίπεδο της Γενικής Ψυχολογίας. Σύμφωνα με τον Φρόϋντ υπάρχει ψυχολογικός ντετερμινισμός ή εσωτερική αιτιοκρατία. Κάθε συμπεριφορά, δηλαδή, υπακούει σε ορισμένα εσωτερικά αίτια (ένστικτα, ενορμήσεις), τα οποία “έλκουν” το άτομο σε δράση. Το συμπεριφοριστικό μοντέλο υποστηρίζει την εξωτερική αιτιοκρατία, δηλαδή ότι εξωτερικές ή περιβαλλοντικές δυνάμεις (ερεθίσματα) “ωθούν” την ανθρώπινη συμπεριφορά. Είναι προφανές, με βάση αυτές τις απόψεις πως το άτομο πάρα πολύ λίγα θα μπορούσε να κάνει για να ελέγξει την συμπεριφορά του, μια και το σενάριο γράφεται, διαμορφώνεται ή κατευθύνεται μηχανιστικά από άλογες εσωτερικές και τυχαίες εξωτερικές δυνάμεις.

Αντίθετη απέναντι σ’αυτές τις απαισιόδοξες θεωρίες στέκεται η ανθρωπιστική ψυχολογία που αντλεί ένα σημαντικό μέρος της φιλοσοφίας της από τον υπαρξισμό. Η υπαρξιακή ψυχολογία δεν δέχεται την εφαρμογή της αρχής της αιτιότητας, που χρησιμοποιείται στις φυσικές επιστήμες, στην ψυχολογία. Επίσης απορρίπτει τον θετικισμό, τον ντετερμινισμό και τον υλισμό. Θεωρεί ότι η ψυχολογία δεν μοιάζει με τις άλλες επιστήμες και γι’αυτό χρειάζεται να εφαρμόζει την δική της μέθοδο, που είναι η φαινομενολογική ανάλυση, και να στηρίζεται στις δικές της αρχές, όπως είναι : η ύπαρξη μέσα στον κόσμο, η ελευθερία, η υπευθυνότητα, η αυτοϋπέρβαση και άλλες που προέρχονται από την οντολογία του Heidegger. Στο σύνολό τους, οι περισσότερες φιλοσοφίες και θρησκείες, ανατολικές ή δυτικές, έχουν διχοτομήσει τον άνθρωπο, διδάσκοντας ότι ο καλύτερος τρόπος για να γίνει κανείς “ανώτερος” είναι να αποποιηθεί και να κατανικήσει το “κατώτερο”. O ανθρωπιστικός υπαρξισμός αντιτάσσεται στον δυϊσμό του υποκειμένου (νους) και του αντικειμένου (σώμα, περιβάλλον), υποστηρίζοντας την ενότητα του ατόμου-μέσα-στον κόσμο. Οι άνθρωποι υπάρχουν, είναι μέσα στον κόσμο, αλλά παράλληλα επιθυμούν και μπορούν να υπερβούν τον κόσμο! Αυτό κατά τον Binswanger δεν σημαίνει να ελπίζουν παθητικά σε κάποιο εξωγήινο παράδεισο, αλλά να ξεπεράσουν εδώ και τώρα τα ίδια τους τα συνειδησιακά φράγματα. Και εδώ ακριβώς υπεισέρχεται η έννοια της υπευθυνότητας του ανθρώπου που συμβαδίζει με την ελευθερία του. Ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται από μια ενεργητική και όχι παθητική στάση απέναντι στη ζωή, που είναι μια συνεχής σειρά αποφάσεων, μέσα από τις οποίες αυτοκαθορίζεται. O Σαρτρ και άλλοι μιλούν για τον “εαυτό σαν έργο”. Επιλέγει αδιάκοπα μεταξύ του να προχωρήσει μπροστά προς το άγνωστο ή να πάει προς τα πίσω, προς τη γνωστή ρουτίνα και το εύκολα προβλεπόμενο παρελθόν. Εαν επιλέξει το status quo θα βιώσει την υπαρξιακή ενοχή (αίσθημα χαμένων ευκαιριών) και θα ζήσει μια ζωή μη αυθεντική. Ένας μη πραγματωμένος άνθρωπος βρίσκεται, λίγο πολύ, σε εξαρτημένη θέση και προσπαθεί να εξασφαλίσει την απαραίτητη ενέργεια για την επιβίωσή του μέσα από ένα σκληρό αγώνα για δύναμη και εξουσία. Ο E.Fromm υποστηρίζει ότι το κάθε άτομο στην προσπάθειά του να προσαρμοστεί μέσα στην κοινωνία υιοθετεί ένα κοινωνικό τύπο, πιστεύοντας ότι έτσι θα δώσει λύση στο πρόβλημα της μοναξιάς του και θα του εξοικονομήσει την απαιτούμενη ενέργεια. Αυτό οδηγεί συνήθως στις διάφορες μορφές του μη παραγωγικού κοινωνικού τύπου που είναι ο υποτακτικός, ο εκμεταλλευτής, ο σαδιστής, ο μαζοχιστής και ο αυτόματος τύπος. Αναγκαστικά, ο άνθρωπος αυτός που παρακινείται από τις ελλείψεις του, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι κυβερνάει τον εαυτό του ή ότι ελέγχει τη μοίρα του. Είναι έρμαιο στην κριτική και την επιδοκιμασία των άλλων. Πρέπει να συμμορφωθεί με τις επιθυμίες, τους κανόνες και τις ιδιοτροπίες τους, από φόβο μήπως υπονομεύσει τις πηγές του. Αυτό το είδος γεμάτης άγχους εξάρτησης γεννά επίσης εχθρότητα, που μειώνει ακόμα περισσότερο την ελευθερία.

Υγιής κοινωνικός τύπος είναι μόνο αυτός της παραγωγικής αγάπης, που εκφράζεται από το Αυτοπραγματωμένο άτομο. Όσο ένας άνθρωπος πλησιάζει προς την ιδανική αυτή κατάσταση, τόσο γίνεται λιγότερο εξαρτημένος και περισσότερο αυτόνομος και αυτοκατευθυνόμενος. Οι καθοριστικοί παράγοντες που τον κυβερνούν είναι τώρα πρωταρχικά εσωτερικοί, μάλλον, παρά κοινωνικοί και συνέονται με την ανάπτυξη. Είναι οι νόμοι της δικής του βαθύτερης φύσης, οι ικανότητές και τα ταλέντα του, οι δημιουργικές του τάσεις, η ανάγκη να γνωρίσει τον εαυτό του, να ολοκληρώσει το δυναμικό του και να επιτελέσει την αποστολή του, που είναι υπηρεσία και ακτινοβολία. Εφ’όσον εξαρτάται λιγότερο από τους άλλους ανθρώπους, παρουσιάζει και λιγότερη απογοήτευση, λιγότερο άγχος και λιγότερη επιθετικότητα. Χρειάζεται λιγότερο τον έπαινο και την στοργή τους. Αυτονομία ή σχετική ανεξαρτησία από το περιβάλλον σημαίνει επίσης σχετική ανεξαρτησία από τις αντίξοες συνθήκες, όπως η κακοτυχία, τα χτυπήματα της μοίρας και η στέρηση. Οποιοδήποτε πρόβλημα αντιμετωπίζει ο προσωπικός εαυτός, ο βαθύτερος τα υπερβαίνει και παραμένει ανέγγιχτος, όπως ο βυθός του ωκεανού, όταν η επιφάνεια μαστίζεται από αφρισμένα κύματα. Τον γαλήνιο υπερπροσωπικό μάρτυρα, που βρίσκεται στο “μάτι του κυκλώνα”, τον ανακαλύπττει στην υπέρβαση της ταύτισης με όλα τα αντικείμενα: φυσικά, νοητικά ή συναισθηματικά Κάνει ότι και οποιοσδήποτε καθρέφτης, ο οποίος αντανακλά τέλεια και αμερόληπτα οτιδήποτε περάσει από μπροστά του, χωρίς να κατακρατά τίποτε. Ο υγιής αυτός τύπος δεν ανταποκρίνεται ασφαλώς στις συμβατικές νευρωσικές απαιτήσεις της κοινωνίας του, που συχνά τον αντιμετωπίζει με καχυποψία αν όχι με καθαρή εχθρότητα, καθ’ότι όχι μόνο δεν εντάσσεται στο γενικό πλαίσιο, αλλά της καθρεπτίζει όλες τις αντιφάσεις και τα κακώς κείμενα. Αυτή η αποδέσμευση από τον κόσμο και τις πιέσεις του δε σημαίνει ασφαλώς έλλειψη επαφής μ’αυτόν. Αντίθετα μάλιστα! Όταν ένα άτομο παρακινείται από τις ελλείψεις, η εξάρτηση από τους άλλους χρωματίζει έντονα και περιορίζει την ελευθερία των διαπροσωπικών σχέσεων. Το να βλέπει κανείς τους ανθρώπους πρωταρχικά σαν “ικανοποιητές των αναγκών” του ή σαν πηγές παροχής απόλαυσης, είναι μια επικίνδυνη αφαίρεση. Τα στοιχεία που δεν συνδέονται με τις ανάγκες του, είτε παραβλέπονται, είτε θεωρούνται βαρετά, εκνευριστικά, απειλητικά. Η αντικειμενική, ολιστική αντίληψη της μοναδικότητας ενός ανθρώπου καθίσταται δυνατή, μόνο όταν δεν απαιτούμε τίποτα από αυτόν, μόνο όταν δεν τον χρειαζόμαστε πιεστικά. Η απτή, αισθητική αντίληψη-απόλαυση, ολόκληρης της ανθρώπινης ύπαρξης, είναι πολύ περισσότερο εφικτή για εκείνους που αυτοπραγματώνονται (ή σε στιγμές αυτοπραγμάτωσης). Η επιδοκιμασία, ο θαυμασμός και η αγάπη βασίζονται τότε στα εγγενή χαρακτηριστικά του άλλου και όχι στην χρησιμότητά του. Αυτό το είδος αγάπης ονομάζεται <<αγάπη χωρίς ανάγκες>>.

Η ανάγκη για αγάπη, όπως την έχουν μελετήσει διάφοροι ερευνητές (Bowlby, Spitz, Levy) είναι συχνά μια “ασθένεια έλλειψης”, μια ακόρεστη δίψα προσοχής, επιβεβαίωσης, ελέγχου και ασφάλειας. Το υγιές ολοκληρωμένο άτομο, μη έχοντας αυτές τις ελλείψεις να αναπληρώσει, δε χρειάζεται να δέχεται αγάπη παρά μόνο σε σταθερές μικρές δόσεις συντήρησης και μπορεί ακόμα και να κάνει χωρίς αυτές για μεγάλο χρονικό διάστημα. Κλινικές μελέτες υγιών ανθρώπων δείχνουν ότι παρόλο που χρειάζονται λιγότερο να παίρνουν αγάπη, είναι περισσότερο ικανοί να δίνουν αγάπη. Κατ’αυτή την έννοια είναι άθρωποι γεμάτοι αγάπη, που ακτινοβολούν φυσικά και με ανιδιοτέλεια γύρω τους.

Σύμφωνα με την ανθρωπιστική θεώρηση, η ανθρώπινη φύση δεν είναι διόλου τόσο κακή, όσο έχει θεωρηθεί. Η καταστροφικότητα, ο σαδισμός, η σκληρότητα, η κακία κ.λ.π.,δεν είναι εγγενείς ιδιότητες, αλλά μάλλον βίαιες αντιδράσεις ενάντια στη ματαίωση όχι μόνο των βασικών, αλλά και των γνήσια ανθρώπινων αναγκών, που πηγάζουν από την ιδιαιτερότητα της φύσης του : ανάγκη ενότητας με τα άλλα όντα, ανάγκη δημιουργίας, νοήματος, αυτοπραγμάτωσης, υπέρβασης.. Ο υπερπροσωπικός πυρήνας αυτής της Φύσης διέπεται από σοφία και αν του επιτρέψουμε να καθοδηγήσει τη ζωή μας, θα γίνουμε υγιείς, δημιουργικοί και ευτυχισμένοι. Αν η θεμελιώδης αυτή αρχή δεν γίνει αποδεκτή ή καταπιεστεί, τότε το άτομο, αργά ή γρήγορα, θα αρρωστήσει. Αυτή η βαθύτερη φύση δεν είναι τόσο πιεστική όσο τα ένστικτα. Είναι διακριτική και ντελικάτη και σκεπάζεται εύκολα από τη συνήθεια, την κοινωνική πίεση και τις εσφαλμένες τάσεις απέναντί της. Αν και φαινομενικά αδύναμη, δεν εξαφανίζεται τελείως ούτε στο διαταραγμένο άτομο. Έστω και αν την αρνείται κάποιος, εκείνη επιμένει υπόγεια, πιέζοντας μέχρι να πραγματωθεί.

Η μελέτη Ολοκληρωμένων ατόμων μπορεί να μας διδάξει πολλά για τα σφάλματά μας, για τα σημεία στα οποία υστερούμε, για τις σωστές κατευθύνσεις προς τις οποίες πρέπει να αναπτυχθούμε.

Πριν ακόμη αρχίσει το κύριο έργο της ανάπτυξης και για να υπάρξουν βαθιά, γερά θεμέλια στο οικοδόμημα, πρέπει να προηγηθεί η φάση της μεταστροφής, κατά την οποία το άτομο επαναπροσδιορίζει την πορεία του, κάνοντας στροφή 180 μοιρών. Από τη στάση του έχειν ( και καταναλώνειν), σ’εκείνη του Είναι, όπως λέει ο Fromm. Αυτό η νέα κατεύθυνση προσφέρει ένα αυθεντικό νόημα σκοπό στη ζωή του ανθρώπου, οργανώνει τις ψυχικές του δυνάμεις και οδηγεί το άτομο έξω από το υπαρξιακό κενό και την επαναληπτική μηχανικότητα.

Συντελεσθείσα η μεταστροφή, το άτομο είναι πλέον έτοιμο για την κύρια μαθητεία-θεραπευτική διαδικασία. και την μύηση-εξοικείωση σε καινούργιες γνώσεις και επιγνώσεις, μέσα από καθοδηγούμενες βιωματικές εμπειρίες.

Απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάδυση της αληθινής φύσης είναι, αρχικά, η εναρμόνιση όλων των στοιχείων της προσωπικότητας. Εάν ένα οποιοδήποτε μέρος παραληφθεί, αυτό θα λειτουργήσει ανασταλτικά και θα προσπαθήσει να εξοικονομήσει ενέργεια από τα ανεπτυγμένα τμήματα. Ο Yung αναγνώρισε στη μεσαιωνική αλχημεία την αλληγορική περιγραφή αυτής της μεταμορφωτικής εμπειρίας. Το Magnum Opus, το Μεγάλο Έργο που αναλάμβαναν, είχε σαν κύριο σκοπό την παρασκευή “χρυσού”, δηλαδή την αποκάλυψη εκείνου του πολύτιμου τμήματος της ανθρώπινης ύπαρξης, που παραμένει αναλλοίωτο.

Το συλλογικό ασυνείδητο, η πιο χαρακτηριστική έννοια της γιουγκικής θεωρίας, εξασκεί μια κατευθυντική και επιλεκτική δράση πάνω στη συμπεριφορά του ατόμου. Επ’αυτού χτίζονται το εγώ και το προσωπικό ασυνείδητο. Αποτελεί την κοινή παγκόσμια ψυχική κληρονομιά και εκφράζεται μέσα από συμβολικές σκεπτομορφές, τα αρχέτυπα, που πιέζουν να εκφραστούν στη συνειδητή ζωή. Ο Yung ονομάζει Ταυτό ή Εαυτό ένα αρχέτυπο που εκφράζει τον αγώνα του ανθρώπου για ενότητα και αναπαριστάται διαμέσου διαφόρων συμβόλων, το πιο σημαντικό των οποίων είναι το Mandala ή μαγικός κύκλος. Στην ανατολική παράδοση το Mandala είναι ένα σύνθετο γεωμετρικό σχήμα που απεικονίζει την Ενόητα και την Ολοκλήρωση. Το Ταυτό είναι το κεντρικό, ιδεατό σημείο της ολοκληρωμένης προσωπικότητας, γύρω από το οποίο περιστρέφονται όλα τα άλλα συστήματα. Η εκθρόνιση του εγώ από το κέντρο της προσωπικότητας και η μετακίνησή του στο Ταυτό είναι ο σκοπός της εξελικτικής πορείας που ο Yung ονόμασε εξατομίκευση. Το Ταυτό είναι στη βάση εκείνης της συμπεριφοράς που σπρώχνει τον άνθρωπο να αναζητά την Ολότητα, ειδικά μέσα από θρησκευτικές και μεταφυσικές οδούς. Οι αυθεντικές θρησκευτικές εμπειρίες αντανακλούν τις ποιότητες του Ταυτού, ενώ οι μορφές του Χριστού και του Βούδα αποτελούν τις πιο τέλειες εκφράσεις αυτού του αρχέτυπου. « Για το χριστιανό, το έργο της λύτρωσης είναι μια πράξη από τον άνθρωπο που χρειάζεται τη λύτρωση, για να τιμηθεί ο λυτρωτρής Θεός, ενώ η αλχημιστική μεταμόρφωση είναι έργο του ανθρώπου-λυτρωτή που αφιερώνεται στην υπηρεσία της θείας παγκόσμιας ψυχής, που κοιμάται μέσα στην ύλη και περιμένει τη λύτρωση».

Βιβλιογραφία :

Abraham H. Maslow, Ψυχολογία της Ύπαρξης, Δίοδος, 1995

Αbraham H. Maslow, Θρησκείες, Αξίες και Εκστατικές Εμπειρίες, Δίοδος, 1994.

Rollo May, Existential Psychology, Random House, 1961.

Carl Jung, Η Ολοκλήρωση της προσωπικότητας, Σπαγείρια,1989.

Εrich Fromm, Η Υγιής κοινωνία, Μπουκουμάνης,1973.

Κen Wilber, Ψυχολογία της Απελευθέρωσης, Ιάμβλιχος, 1990.

William James, Oι παραλλαγές της Θρησκευτικής Εμπειρίας, Printa, 1999.

Roberto Assagioli, Psychosynthesis : A Manual of Principles and Techniques, Hobbs, Dorman, 1965.

Viktor E.Frankl, Un Significato per L’Esistenza, Citta Nuova,1983.

Fritzof Capra, H Κρίσιμη Καμπή, Ωρόρα,1984.